Παρά το γεγονός ότι κάθε άτομο έχει σήμερα τη δική του αντίληψη για τον όρο του εκφοβισμού και έχει επίγνωση του όρου και των πιθανών συνεπειών του, το θέμα είναι σχετικά νέο.
Αρχικά ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί από τον ζωολόγο και ιατρό Νομπελίστα Konrad Lorenz για να περιγράψει τη συμπεριφορά μιας ομάδας ζώων που επιτίθενται σ’ ένα μόνο ζώο, κυρίως λόγω της αντιπαλότητας για τρόφιμα. Στη δεκαετία του 1990 Σουηδοί γιατροί άρχισαν να χρησιμοποιούν τη λέξη «εκφοβισμός» για να περιγράψουν συχνές εχθρικές συμπεριφορές μεταξύ παιδιών και μεταξύ συναδέλφων. Μερικοί από τους ασθενείς στο πείραμά τους, παρουσίασαν σοβαρά σωματικά και ψυχικά βάσανα ύστερα από μία περίοδο έξι μηνών, όπου εβδομαδιαία, τα ορισμένα ως «θύματα» δέχονται προσβλητική και απαξιωτική συμπεριφορά από μια ομάδα ανθρώπων Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει ακόμα ενιαίος ορισμός του εκφοβισμού, αλλά το Αμερικάνικο Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικών Υπηρεσιών περιγράφει τον εκφοβισμό με τον ακόλουθο τρόπο: «Ο εκφοβισμός είναι η ανεπιθύμητη, επιθετική συμπεριφορά μεταξύ των παιδιών σχολικής ηλικίας, που περιλαμβάνει μια πραγματική ή αντιληπτή ανισορροπία δύναμης. Η συμπεριφορά επαναλαμβάνεται, ή έχει τη δυναμική να επαναλαμβάνεται, με την πάροδο του χρόνου. Και τα δύο παιδιά, το θύμα εκφοβισμού και αυτό που εκφοβίζει, μπορεί να παρουσιάσουν σοβαρά, μακροχρόνια προβλήματα. Για να θεωρηθεί μια συμπεριφορά ως εκφοβιστική, πρέπει να είναι επιθετική και να περιλαμβάνει:

Ανισορροπία Δύναμης: Τα παιδιά που εκφοβίζουν χρησιμοποιούν τη δύναμή τους, όπως τη σωματική δύναμη, την πρόσβαση σε ενοχλητικές πληροφορίες ή τη δημοτικότητα- για να ελέγξουν ή να βλάψουν άλλους. Οι ανισορροπίες δύναμης μπορούν να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου και σε διάφορες καταστάσεις, ακόμη και αν αφορούν τους ίδιους ανθρώπους.

Επαναληπτικότητα: Οι εκφοβιστικές συμπεριφορές συμβαίνουν πάνω από μία φορά ή έχουν τη δυνατότητα να συμβούν πάνω από μία φορά. Ο εκφοβισμός παρουσιάζεται με απειλές, συκοφαντία , σωματική ή λεκτική επίθεση και αποκλεισμό από μια ομάδα».

Ο εκφοβισμός επηρεάζει τους πάντες – όσους είναι θύματα εκφοβισμού, εκείνους που εκφοβίζουν και εκείνους που γίνονται μάρτυρες του εκφοβισμού. Ακόμα υπάρχουν αμφιλεγόμενα ερωτήματα όπως: «Αν ένα άτομο μου επιτίθεται και μια ομάδα παρακολουθεί, πόσοι άνθρωποι με εκφοβίζουν;»

Για να υπογραμμιστεί η σημασία του εκφοβισμού, πρέπει να ληφθεί υπόψη η έντονη παρουσία του, η οποία σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και στατιστικές έρευνες σε 40 αναπτυσσόμενες χώρες έδειξαν ότι κατά μέσο όρο το 42% των αγοριών και 37% των κοριτσιών έχουν ήδη εμπειρίες εκφοβισμού.

Το φαινόμενο του εκφοβισμού παρατηρείται κυρίως σε χώρους εργασίας και σχολεία. Οι λόγοι του εκφοβισμού στα σχολεία είναι πολλαπλοί. Ένας σημαντικός παράγοντας είναι το αίσθημα ικανοποίησης που λαμβάνει κάποιος μέσα από την επίδειξη δύναμης. Τα παιδιά που εκφοβίζουν, απολαμβάνουν την αίσθηση της κυριαρχίας και ως εκ τούτου, ο εκφοβισμός συνδέεται με θετικά συναισθήματα. Μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί ως διέξοδος επιθετικότητας που μπορεί να προκληθεί από προβλήματα που αντιμετωπίζει το παιδί στο σχολείο, στην οικογένεια ή σε άλλους τομείς. Ειδικά στο σχολείο μπορεί να παρατηρηθεί ένα υψηλό επίπεδο ανταγωνισμού που μπορεί να προκαλέσει φόβο αποτυχίας. Για να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις και τους φόβους της αποτυχίας, το προτιμώμενο θύμα είναι ένα πρόσωπο που δεν θα δείξει αντίσταση. Αντί να βιώσει το αίσθημα της αποτυχίας στο σχολείο, εκείνος που εκφοβίζει μπορεί να απολαύσει την αίσθηση του να είναι ο νικητής. Επιπλέον, τα άτομα που εκφοβίζουν πολλές φορές είχαν εμπειρίες ως θύματα εκφοβισμού στο παρελθόν. Ο εκφοβισμός στην περίπτωση αυτή μετατρέπει την προηγούμενη αίσθηση αδυναμίας σε αίσθηση δύναμης.

Ο εκφοβισμός συμβαίνει με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κάποιοι από αυτούς μπορούν να συνοψισθούν σε διάφορα είδη εκφοβισμού, όπως:

Σωματικός εκφοβισμός
Λεκτικός εκφοβισμός
Κοινωνικός εκφοβισμός
Διαδικτυακός εκφοβισμός

• Ο σωματικός εκφοβισμός περιλαμβάνει όλες τις σωματικές επιθέσεις εναντίον του θύματος, όπως χτυπήματα, κλοτσιές, τρικλοποδιές, τσίμπημα, σπρώξιμο ή φθορά ξένης ιδιοκτησίας.
• Ο λεκτικός εκφοβισμός περιλαμβάνει φωνές, ύβρεις, πειράγματα, ντροπή, ομοφοβικά ή ρατσιστικά σχόλια, ή λεκτική κακοποίηση.
• Ο κοινωνικός εκφοβισμός είναι πιο δύσκολο να αναγνωριστεί και μπορεί να πραγματοποιηθεί πίσω από την πλάτη του θύματος. Έχει σχεδιαστεί για να βλάψει την κοινωνική υπόληψη κάποιου ή/και να προκαλέσει ταπείνωση.
• Ο διαδικτυακός εκφοβισμός σημαίνει να εκφοβίζεις μέσω των ψηφιακών τεχνολογιών, που περιλαμβάνουν υλικό, όπως υπολογιστές και smartphones, και λογισμικό, όπως είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η ανταλλαγή άμεσων μηνυμάτων, κειμένων, ιστοσελίδων και άλλων διαδικτυακών χώρων. Στην ειδική περίπτωση του διαδικτυακού εκφοβισμού, φωτογραφίες και κείμενα που βλάπτουν τη φήμη ενός ατόμου μπορούν να αναπαραχθούν σε σύντομο χρονικό διάστημα και να αποθηκευτούν για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Όταν μιλάμε για τις επιπτώσεις του εκφοβισμού υπάρχει μια κλίμακα των δύο άκρων: θύματα που είναι αρκετά δυνατά για να προστατεύσουν τον εαυτό τους από ψυχικές ή/και σωματικές βλάβες και είναι σε θέση να αποστασιοποιηθούν από την ίδια την πράξη εκφοβισμού, και τα θύματα, που πέφτουν σε κατάθλιψη, μερικές φορές ακόμη και μέχρι το σημείο της αυτοκτονίας.
Ο εκφοβισμός συνήθως προκαλεί βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα σωματικές ή/και ψυχικές βλάβες. Αλλά μόνο οι πολλαπλά αναφερθείσες περιπτώσεις θανάτου που σχετίζονται με τον εκφοβισμό έχουν οδηγήσει σε νομοθετικές πρωτοβουλίες σε όλο τον κόσμο.

Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους μορφές συμπεριφοράς τόσο η επιστημονική βιβλιογραφία όσο και ο ΠΟΥ δείχνουν ότι οι προληπτικές παρεμβάσεις θα πρέπει να περιλαμβάνουν εκστρατείες ευαισθητοποίησης ολόκληρης της κοινότητας σχετικά με τη φύση του εκφοβισμού και τους κινδύνους της.

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτό δεν συμβαίνει πολύ συχνά σε νηπιαγωγεία, καθώς σε αυτό το περιβάλλον τα παιδιά είναι ως επί το πλείστον ακόμα πάρα πολύ προστατευμένα. Σε περίπτωση που τα σημάδια του εκφοβισμού συμβαίνουν, συνήθως υπάρχει αρκετός χώρος και χρόνος για να εμποδιστεί η πρόκληση βλαβών και χρονιότητα τέτοιων συμπεριφορών.

Σκοπός των ακόλουθων δραστηριοτήτων:

Να αντιμετωπιστούν οι προκαταλήψεις και οι παρανοήσεις που ίσως έχουν οι άνθρωποι για τη διαφορετικότητα.

Είμαστε διαφορετικοί αλλά έχουμε κοινά.

Ζητήστε από τα παιδιά να σχηματίσουν έναν κύκλο και κάθε πρόσωπο που συμφωνεί στην ερώτησή σας θα πρέπει να κάνει ένα βήμα προς τα εμπρός μέσα στον κύκλο, αλλά να πηγαίνει πίσω στην αρχική του θέση για την επόμενη ερώτηση. Εάν ένα πρόσωπο δεν συμφωνεί, δεν κινείται γι’ αυτή την ερώτηση. Διαβάστε τις παρακάτω προτάσεις (οι προτάσεις μπορεί να προσαρμόζονται στις παρούσες συνθήκες, αν είναι απαραίτητο), αφήστε τους να κάνουν τα βήματά τους, αλλά μη σχολιάσετε τις επιλογές τους:

• Είμαι άνω των 6 ετών
• Πηγαίνω στο σχολείο με το λεωφορείο
• Τα Μαθηματικά είναι το αγαπημένο μου μάθημα στο σχολείο
• Δεν τρώω κρέας
• Σιχαίνομαι να σηκώνομαι νωρίτερα από τις 7 το πρωί
• Μου αρέσει να βλέπω reality shows
• Έχω αδέρφια
• Είχαμε πάρα πολλή δουλειά για το σπίτι
• Νιώθω άνετα με την ομάδα μου
• Έχω ήδη κάνει καλούς φίλους στην τάξη μου
• Η τάξη μου είναι πολύ καλή
• Έχω διαδώσει μια φορά μια φήμη
• Έχω ήδη προσβάλει μια φορά τους συμμαθητές μου
• Οι συμμαθητές μου έχουν ήδη γελάσει μια φορά μαζί μου
• Είχα ήδη μια διαφωνία με άλλα άτομα στο σχολείο
• Έχω ήδη υπάρξει μάρτυρας στον εκφοβισμό κάποιου από το σχολείο
• Μπορώ να εξηγήσω καλά τι ακριβώς είναι ο εκφοβισμός

Η τεχνική αυτή μπορεί να ακολουθηθεί από τον επίσημο ορισμό του εκφοβισμού ή μια ταινία μικρού μήκους, έχοντας τις απαντήσεις των παιδιών στο μυαλό, αλλά χωρίς να σχολιάζετε ακόμα τις επιλογές τους (εκτός αν κάποιος θέλει να το κάνει). Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά θα μάθουν περισσότερα σχετικά με τους κινδύνους που συνδέονται με τον εκφοβισμό, ακόμη και με το να μην σχολιάζουν τις απαντήσεις τους.

Κόκκινος Ινδιάνος συναντά Καουμπόι

Ζητήστε από τα παιδιά να καθίσουν και να ακούσουν προσεκτικά την ιστορία:
«Καθώς ψάχνει για ένα χαμένο μοσχάρι, ο Καουμπόι περιπλανιέται στη στέπα και ξαφνικά στέκεται μπροστά από έναν Κόκκινο Ινδιάνο. Και οι δύο σταματούν το περπάτημα απορημένοι και κοιτάζουν ο ένας τον άλλον από πάνω μέχρι κάτω ώσπου ξαφνικά ο Κόκκινος Ινδιάνος δείχνει ένα δάχτυλο στον Καουμπόι. Ο Καουμπόι μιμείται την κίνηση γρήγορα, αλλά ο ίδιος δείχνει στον Κόκκινο Ινδιάνο με τεντωμένο το χέρι του δύο δάχτυλα. Κανείς δεν λέει λέξη. Προφανώς δεν θα είχε καταλάβει ο ένας τον άλλον. Ξαφνικά ο Κόκκινος Ινδιάνος σχηματίζει ένα τρίγωνο με τους δείκτες και τους αντίχειρες του. Ο Καουμπόι περιμένει μόνο μια στιγμή και απαντά με το αριστερό του χέρι να κινείται σαν κύμα και πολύ γρήγορα προς την κατεύθυνση του Κόκκινου Ινδιάνου. Σαστισμένος περιμένει λίγο, γυρίζει απότομα και εξαφανίζεται στη στέπα, τόσο ήσυχα και σιωπηλά όσο είχε έρθει..

Το βράδυ, αφού έχει πιάσει και πάλι το μοσχάρι του, ο Καουμπόι φτάνει στο σπίτι και λέει στη γυναίκα του: «Σήμερα γνώρισα έναν τρελό Κόκκινο Ινδιάνο. Ξαφνικά στέκεται μπροστά μου από το πουθενά, δείχνει ένα τεντωμένο δάχτυλο σε μένα και θέλει να με πυροβολήσει. Δείχνω δύο δάχτυλα σε αυτόν και του λέω με αυτή τη χειρονομία: Αν θέλεις να με πυροβολήσεις, τότε θα σε πυροβολήσω δύο φορές. Στη συνέχεια, ο Κόκκινος Ινδιάνος γίνεται αναιδής και μου λέει να πάω καλύτερα στο σπίτι. Έτσι του έδειξα ποιος είναι ο ισχυρός και είπα ότι καλύτερα να φύγει, διαφορετικά θα δει! Θα έπρεπε να τον δεις, εξαφανίστηκε στο άψε σβήσε, σαν να τον κατάπιε η γη …»

Σχεδόν ταυτόχρονα ο Κόκκινος Ινδιάνος πηγαίνει στη σκηνή του, ψάχνει τη γυναίκα του και της λέει: «Σήμερα γνώρισα έναν πραγματικά περίεργο Καουμπόι. Πρώτα τον ρώτησα ποιο είναι το όνομά του είναι και αυτός απάντησε «κατσίκα»! Και όταν ρώτησα «κατσίκα του βουνού;» ο περίεργος πραγματικά απάντησε «Όχι, όχι κατσίκα του βουνού, αλλά κατσίκα του ποταμού». Μετά από αυτό είπα στον εαυτό μου ότι οι καουμπόιδες έχουν τρελαθεί και έφυγα μακριά, γρήγορα και αθόρυβα … »

Αυτή η ιστορία δείχνει ότι οι παρανοήσεις και μια παρεξηγημένη επικοινωνία μπορεί να οδηγήσουν σε αντίθετες απόψεις του ενός ατόμου για το άλλο.

Ο άντρας με το σφυρί

Ένας άνδρας θέλει να κρεμάσει μια εικόνα. Πήρε ένα καρφί, αλλά όχι σφυρί. Ο γείτονας έχει ένα σφυρί. Έτσι, ο άνθρωπος μας αποφασίζει να πάει απέναντι και να το δανειστεί. Αλλά σύντομα αρχίζει να έχει αμφιβολίες: Και τι θα γίνει αν ο γείτονας δεν θέλει να μου δανείσει το σφυρί; Μόλις χθες, με χαιρέτησε τόσο βιαστικά. Ίσως να ήταν σε μια βιασύνη. Ίσως ο ίδιος προσποιήθηκε ότι είναι βιαστικός και είναι θυμωμένος μαζί μου. Σχετικά με τι; Δεν του έκανα τίποτα. Σκέφτηκε…. Αν κάποιος έρθει να δανειστεί ένα εργαλείο από μένα, εγώ θα το δώσω σε αυτόν αμέσως. Και αυτός γιατί όχι; Πώς μπορεί να αρνηθεί μια τέτοια απλή χάρη σε έναν συνάνθρωπο; Άτομα όπως αυτός ο τύπος δηλητηριάζουν τη ζωή μας. Επίσης νομίζει ότι εξαρτώμαι από αυτόν, μόνο και μόνο επειδή έχει ένα σφυρί. Αρκετά! – Και έτσι τρέχει απέναντι, χτυπά το κουδούνι, ο γείτονας ανοίγει την πόρτα, αλλά πριν προλάβει να πει «γεια», ο άνθρωπος μας του φωνάζει: «Κράτα το σφυρί σου, ηλίθιε!»
(Από Watzlawick: Οδηγίες για το πώς να είστε δυσαρεστημένοι, Μόναχο 1983)

Ντους καλοσύνης

Ένα παιδί από την ομάδα κάθεται σε μια καρέκλα και κάνει ένα «ντους καλοσύνης». Κάθε παιδί έρχεται μπροστά από την καρέκλα και λέει κάτι καλό για εκείνον, όπως «μου αρέσει το T-Shirt σου», ή «με βοήθησες όταν σου ζήτησα βοήθεια».

Συνομιλία Λύκου και Συνομιλία Καμηλοπάρδαλης

Η καμηλοπάρδαλη έχει μια μεγάλη καρδιά για να αντλεί το αίμα στο κεφάλι. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η καμηλοπάρδαλη συμβολίζει την αγάπη, τη ζεστασιά και την εγκαρδιότητα. Ο λύκος συμβολίζει τραχείς τρόπους και σκληρή συμπεριφορά. Ο δάσκαλος λέει διαφορετικές καταστάσεις, όπως «Ξεχάσατε το μολύβι σας. Ζητήστε από τον διπλανό σας να σας δανείσει ένα» και τα παιδιά απαντούν την ερώτηση είτε σαν λύκοι είτε σαν καμηλοπαρδάλεις.

Σημείωση
Υπάρχουν περισσότερες μικρές ασκήσεις και ταινίες για τον εκφοβισμό, ένα θέμα το οποίο ειδικά αν έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις στο δικό σας περιβάλλον θα πρέπει να αντιμετωπίζεται τακτικά. Αλλά ακόμη και αν ο εκφοβισμός δεν είναι ένα θέμα ακόμα για τα δικά σας παιδιά, όλες οι δραστηριότητες που προτείνονται εδώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως προληπτική δράση προκειμένου να εκπαιδευτούν τα παιδιά αναφορικά με τις προκαταλήψεις και εκφοβισμό.

Ο Casper είναι ένα παιδί ηλικίας επτά ετών το οποίο οι συμμαθητές του θαυμάζουν. Έχει μια ισχυρή προσωπικότητα και δεν έχει καμία δυσκολία να εκφράσει τη γνώμη του. Μια μέρα, ένας συνάδελφος έρχεται σε επαφή με τον δάσκαλο του Casper και του λέει ότι έχει δει τον Casper και τους φίλους του να κοροϊδεύουν ένα κορίτσι που φορούσε παλιά ρούχα. Ο συνάδελφος πήγε προς το μέρος του Casper και των φίλων του και εκείνοι σταμάτησαν αμέσως να την κοροϊδεύουν. Όταν ο συνάδελφος ρώτησε τι συμβαίνει εκεί, το κορίτσι είπε ότι απλά παίζουν και ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.

Ερωτήσεις για προβληματισμό

1. Φανταστείτε ότι είστε ο δάσκαλος του Casper, τι θα κάνατε και γιατί;
2. Φανταστείτε ότι είστε ένας συνάδελφός του δασκάλου του Casper, τι θα κάνατε και γιατί; Ποια συμβουλή θα δίνατε προς υποστήριξη του συναδέλφου σας;